Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα – Συνταγματικές Ελευθερίες

Ειρήνη Φ. Νάνου, Φοιτήτρια Νομικής ΑΠΘ

Ο 18ος αιώνας επάξια διεκδικεί τον τίτλο της εποχής των δικαιωμάτων. Πρόκειται για την εποχή των μεγάλων επαναστάσεων, κατά την οποία η Αστική τάξη διεκδικεί τα δικαιώματά της απέναντι στην Μοναρχία. Η Γαλλική ( 1789-1799 ) και η Αμερικανική ( 1775- 1783 ) Επανάσταση αποτελούν τις πλέον σημαντικότερες επαναστάσεις μέσα από τις οποίες αποκρυσταλλώθηκε η αξία του προσώπου, επετεύχθη ο διαχωρισμός της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής, ιδιωτών και Κράτους και άλλαξε άρδην η αντίληψη, η λεγόμενη “αλλαγή παραδείγματος”.

Συχνά γίνεται λόγος και για συνταγματικές ελευθερίες, όταν γίνεται αναφορά στα δικαιώματα. Ο όρος παραπέμπει στην αξίωση που διαθέτουμε από το Κράτος να απέχει από την παρέμβαση στις ελευθερίες που απολαμβάνουμε. Εντούτοις, ο ορισμός αυτός δεν καλύπτει τα κοινωνικά δικαιώματα στα οποία προϋποτίθεται η παρέμβαση του Κράτους. Γι΄αυτό και στην θεωρία προτιμάται ο όρος δικαίωμα, και όχι ελευθερίες. Το δικαίωμα είναι περισσότερο ατομοκεντρικό, καλύπτοντας ένα μεγαλύτερο εύρος γνωστικού αντικειμένου.

Το δικαίωμα που αποτελεί τη “μήτρα” των δικαιωμάτων είναι το δικαίωμα στην ιδιοκτησία. Το εν λόγω δικαίωμα εκκινεί ως ιδιοκτησία, την ιδιοκτησία του εαυτού μου, η οποία δεν μπορεί ποτέ να είναι απόλυτη, διότι υπάρχει πάντοτε κάποιος στον οποίο “οφείλουμε” τον εαυτό μας. Στην ιστορία των δικαιωμάτων αυτός είναι το Κράτος και ο Νόμος. Αυτή η θεωρία έλκει την καταγωγή της από τη θεολογία, όπου το άτομο έχει την κυριότητα του εαυτού του, αλλά η εν λόγω κυριότητα περιορίζεται από τον Θεό.

Έτσι λοιπόν, η ελευθερία και η ύπαρξη των δικαιωμάτων προϋποθέτουν το Νόμο και το Σύνταγμα.

Ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας των Ατομικών δικαιωμάτων

Ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας των Κοινωνικών δικαιωμάτων

Δύο είναι κυρίως τα ρεύματα κριτικής των δικαιωμάτων:

Ξεκινάμε με το Συντηρητικό ρεύμα της εποχής, το οποίο πρέσβευε την κατοχύρωση συγκεκριμένων δικαιωμάτων για κάθε Έθνος. Αυτή αποτελεί την Ρομαντική κριτική των δικαιωμάτων που αποκαλείται ως “Γερμανική Ρομαντική κριτική” και κατά την οποία τα δικαιώματα θα πρέπει να εναρμονίζονται με τα ήθη και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου τόπου λόγου χάριν της Γερμανίας, της Γαλλίας. Η κριτική ωστόσο αυτή φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην εθνική διάσταση καταλήγοντας σε εθνικισμό.

Συνεχίζουμε με την Ριζοσπαστική κριτική, την Κριτική κατά Μαρξ, η οποία πρέσβευε την άποψη πως τα δικαιώματα είναι κατασκευές που δημιουργούν τυπική ισότητα στην οποία υπολανθάνει η ουσιαστική ανισότητα. Η κριτική τούτη αμφισβητεί την τυπική διάσταση του δικαίου. Πρόκειται δε για μία νεωτερική θεωρία που ενδεχομένως να υποτιμά την τυπικότητα αναδεικνύοντας την ουσιαστική ανισότητα.

Τέλος, η γέννηση του σοσιαλισμού έδωσε προβάδισμα στα Κοινωνικά δικαιώματα. Κατά τον 19ο – 20ο αιώνα αποκρυσταλλώθηκε η απαίτηση για τα δικαιώματα της εργασίας και της εκπαίδευσης, ως απάντηση στις ανισότητες που αποδέχονται τα Ατομικά δικαιώματα.

Τα συνταγματικά δικαιώματα μπορούν να διακριθούν σε Ατομικά, Πολιτικά, Κοινωνικά. Ατομικά, είναι όσα δικαιώματα προϋποθέτουν την αποχή του Κράτους. Χαρακτηρίζονται από το status negativus, λόγου χάριν η ελευθερία της έκφρασης, αποτρέποντας το κράτος από το παρεμβαίνει σε όσα λέγονται από ένα άτομο. Ισχύουν για κάθε υποκείμενο ξεχωριστά και αποτελούν την πρώτη γενιά των δικαιωμάτων.

Πολιτικά, όπως το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι είναι τα λεγόμενα συμμετοχικά δικαιώματα. Σε αυτή την κατηγορία το Κράτος δεν απέχει, αλλά προϋποτίθεται η συμμετοχή στην άσκηση πολιτικής εξουσίας.

Κοινωνικά, είναι δικαιώματα παροχικά, δηλαδή αναμένουμε μια συγκεκριμένη παροχή από το Κράτος προκειμένου να εκπληρωθούν, π.χ. το δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης. Αποσκοπούν στην εκπλήρωση της υλικής παροχής, ώστε να ικανοποιηθούν. Η εν λόγω παροχή θα πρέπει να αφορά την παροχή δημόσιας υπηρεσίας. Το Κράτος οφείλει να μεριμνήσει για αυτή. Βέβαια, δεν έχουμε αγώγιμη αξίωση έναντι του Κράτους σχετικά με την εκπλήρωση κοινωνικού δικαιώματος. Ως εκ τούτου, έχουν λιγότερη κανονιστική πυκνότητα. Διορθώνουν τις ανισότητες που προκύπτουν από την άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων. Για τον περιορισμό των κοινωνικών δικαιωμάτων υπάρχει ένα “κατώφλι”, η έννοια της Αξιοπρεπούς Διαβίωσης.

Τα δικαιώματα, όμως, δεν έχουν μόνο ατομοκεντρικό χαρακτήρα. Υπάρχει μεν, καθώς φορέας τους είναι το ίδιο το άτομο, όμως σύμφωνα με τα άρ. 8 παρ. 1 και 25 παρ. 1 Συντ. δίνεται ιδιαίτερη σημασία στα κοινωνικά δικαιώματα. Συνεπώς, δεν είμαστε φορείς δικαιωμάτων μόνο ως άτομα, αλλά και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου. Το άτομο με άλλα λόγια φέρει το δικαίωμα, αλλά και την υποχρέωση να σεβαστεί την ιδιότητά του ως μέλους της κοινωνίας.

Τα Συνταγματικά δικαιώματα, είναι απαράγραπτα και κανείς δεν μπορεί να παραιτηθεί από αυτά. Ο πολίτης δεν έχει αγώγιμη αξίωση εκ του μηδενός για την εκπλήρωση αυτού του δικαιώματος. Αντίθετα, όταν το Κράτος εκπληρώνει το κοινωνικό δικαίωμα, τότε ο πολίτης δύναται να αμφισβητήσει δικαστικά τους όρους εκπλήρωσης του δικαιώματος π.χ. μείωση συντάξεων. Άρα, ένα άτομο δεν νομιμοποιείται να στραφεί κατά του Κράτους για παράλειψη παροχής, μπορεί να αμφισβητηθεί μονάχα παροχή η οποία έχει ήδη δοθεί από το Κράτος.

Τέλος, θα αποτελούσε παράλειψη η μη αναφορά στη θεωρία του κεκτημένου των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η εν λόγω θεωρία εκκινεί από την παραδοχή ότι το δικαίωμα έχει εκπληρωθεί, δηλαδή έχει δημιουργηθεί ένα κεκτημένο. Δύο είναι οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί. Σύμφωνα με την πρώτη, το Κράτος, εφόσον έχει εκπληρώσει μια παροχή δεν μπορεί να τη μειώσει. Μπορεί μόνο να την αυξήσει. Πρόκειται για τη θεωρία του απόλυτου κοινωνικού κεκτημένου, η οποία ωστόσο συγκρούεται με την πραγματικότητα. Η δεύτερη άποψη επισημαίνει πως ο νομοθέτης δύναται να μεταβάλλει την εκπλήρωση του δικαιώματος, χωρίς ωστόσο να καταργηθεί η παροχή. Όμως, εάν υπάρχει τεκμηρίωση ή απόδειξη, μπορεί η εκπλήρωση να μεταβληθεί μέσα σε ένα λογικό πλαίσιο δίχως βέβαια να μεταβληθεί παράλληλα κι ο πυρήνας του δικαιώματος. Πρόκειται για τη θεωρία του σχετικού κοινωνικού κεκτημένου.

Καταλήγοντας, η ιστορία των δικαιωμάτων αποτελεί ιστορία της συμπερίληψης. Στην πορεία αυτή προς τη χάραξή τους, πρώτα γίνεται λόγος για τους άνδρες, στη συνέχεια για τις γυναίκες, τους αλλοδαπούς, την κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ+, τους κρατούμενους και ακολουθούν άλλες κοινωνικές ομάδες. Τα δικαιώματα συνιστούν εργαλεία συμπερίληψης όλων μας, αποτελώντας επιταγές προκειμένου να δημιουργηθούν οι απαραίτητες προϋποθέσεις, ώστε η ελευθερία και η ισότητα να έχουν πραγματικό αντίκρυσμα.

Βιβλιογραφία

Chrisogonos, K. and Vlaxopoulos, S., 2017. Atomika kai koinōnika dikaiōmata. 4th ed. Athens, Greece: NOMIKI BIBLIOTHIKI.

Πηγή φωτογραφίας:

Syntagma Watch. 2022. Το Σύνταγμα των Δικαιωμάτων - Syntagma Watch. [online] Available at: <https://www.syntagmawatch.gr/to-syntagma-mou/to-syntagma-ton-dikaiomaton/> [Accessed 8 August 2022].